રામાયણમાં આદર્શ પાત્રોની કોઈ કમી નથી, તેમાંથી એક છે ગિદ્ધરાજ જટાયુ, જે અયોધ્યાના રાજા દશરથના મિત્ર હોવા છતાં પણ ભગવાન શ્રી રામના વિશિષ્ટ ભક્ત હતા. પ્રજાપતિ કશ્યપની પત્ની વિનતાને બે પુત્રો અરુણ અને ગરુડ હતા. અરુણ સૂર્યનો સારથિ બન્યો અને તેને બે પુત્રો સંપતિ અને જટાયુ હતા.
બાળપણમાં બંને ભાઈઓ ઉંચી ઉડવાની હરીફાઈ કરતા હતા તેથી તેઓ આકાશમાં ઉડતા સૂર્ય પાસે ગયા હતા. અસહ્ય ગરમીથી પરેશાન, જટાયુ પાછો ફર્યો અને પંચવટીમાં આશ્રમ બનાવીને રહેવા લાગ્યો જ્યાં મહારાજા દશરથ સાથે પરિચય થયા પછી બંને મિત્રો બન્યા. બીજી બાજુ સૂર્યના તાપથી સંપતિની પાંખો બળી ગઈ અને તે ધરતી પર પડ્યો.
જટાયુએ પરાક્રમી રાવણને પણ જમીન પર પછાડી દીધો.
જ્યારે શ્રી રામ તેમના વનવાસ દરમિયાન પંચવટી પહોંચ્યા, ત્યારે તેમનો પરિચય ગીધ રાજા જટાયુ સાથે થયો, જેણે તેમને પિતાની જેમ માન આપ્યું. જ્યારે શ્રી રામ સોનાના હરણનો શિકાર કરવા ઝૂંપડીમાંથી બહાર આવ્યા અને સીતા માતાના કહેવા પર લક્ષ્મણજી શ્રી રામને બચાવવા ગયા, ત્યારે રાવણે સીતાનું અપહરણ કર્યું.
સીતાનો અવાજ સાંભળીને જટાયુ તેને બચાવવા શક્તિશાળી રાવણ પર તૂટી પડ્યો અને એકવાર રાવણના વાળ પકડીને તેને જમીન પર પછાડી દીધો, પરંતુ વૃદ્ધ જટાયુ વધુ લડી શક્યો નહીં. રાવણે જટાયુની પાંખો કાપી નાખી અને તે જમીન પર પડી ગયો.
જ્યારે જટાયુએ શ્રી રામ પાસે પ્રાણ ત્યાગ કરવાની અનુમતિ માંગી
રાવણ સીતા માતા સાથે લંકા ગયો, સીતાજીની શોધમાં શ્રી રામે મરતા જટાયુને જોયો, પછી લાગણી ગભરાઈ ગઈ. જટાયુએ કહ્યું કે કેવી રીતે રાવણે તેની આ દુર્દશા કરી અને સીતાને દક્ષિણ તરફ લઈ ગયો. જટાયુએ આગળ કહ્યું કે મેં મારા જીવનને ફક્ત તમારા દર્શન માટે રોકી દીધું હતું, હવે મારે જવું છે, પરવાનગી આપો.
ભગવાન રામે તેમના ધામમાં આશ્રય આપ્યો
શ્રી રામે તેને કહ્યું, તું તારું જીવન બંધ કર, હું તને સ્વસ્થ બનાવીને અમર બનાવીશ. જટાયુ ભગવાનનો ભક્ત હતો, તે શરીર સાથે જોડાયેલો ન હતો, તેણે કહ્યું, “હે શ્રી રામ, મૃત્યુ સમયે તમારું નામ લેવાથી વ્યક્તિ મુક્તિ મેળવે છે, તો તમે મારી સામે ઉભા છો.
ભગવાન રામે તેમના ધામમાં આશ્રય આપ્યો
શ્રી રામે તેને કહ્યું, તું તારું જીવન બંધ કર, હું તને સ્વસ્થ બનાવીને અમર બનાવીશ. જટાયુ ભગવાનનો ભક્ત હતો, તે શરીર સાથે જોડાયેલો ન હતો, તેણે કહ્યું, “હે શ્રી રામ, મૃત્યુ સમયે તમારું નામ લેવાથી વ્યક્તિ મુક્તિ મેળવે છે, તો તમે મારી સામે ઉભા છો.
આ સાંભળીને શ્રી રામની આંખો આંસુઓથી ભરાઈ આવી અને જેનું મન દાનમાં સમર્પિત છે તેમને સંબોધતા તેમણે કહ્યું, દુનિયામાં કંઈ દુર્લભ નથી. તમે આ શરીર છોડીને મારા ધામમાં આવો. શ્રી રામે જટાયુને પોતાના ખોળામાં લીધો અને તેના વાળની ધૂળ સાફ કરવા લાગ્યા. જટાયુએ શરીરને ખોળામાં છોડી દીધું.
પિતા જેવા ગીધના અંતિમ સંસ્કાર
જે રીતે સતપુત્ર પોતાના પિતાના મૃત્યુ પછી અંતિમ સંસ્કાર કરે છે, તે જ રીતે શ્રી રામે ગીધ રાજા જટાયુના અંતિમ સંસ્કાર કર્યા અને જળ અર્પણ કરીને શ્રાદ્ધ વિધિ કરી.
પક્ષીરાજનું સદ્ભાગ્ય હતું કે જે પુત્ર પિતા દશરથના અંતિમ સંસ્કાર ન કરી શક્યો તે તેમનો અંતિમ સંસ્કાર કરી રહ્યો હતો. આ કર્મ વખતે તેણે જાનકીજીને પણ ગુમાવી દીધા.
ભૂલી ગયા છે.
